02.05.2021 r. 

 W nocy z 2 na 3 maja 1921 r. wybuchło III Powstanie Śląskie.

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. szalenie istotny dla Rzeczypospolitej Śląsk
 zapewne nie byłby przyłączony do Macierzy.
  Ten powrót zawdzięczamy Powstańcom Śląskim, zwłaszcza tym,
 którzy ginęli w tym najkrwawszym z trzech na Śląsku.

 Zdjęcie grupowe mężczyzn, mieszkańców Ligoty, w dniu ich przystąpienia do I Armii Górnośląskiej, jednego z oddziałów Polskiej Organizacji Wojskowej, formowanej na potrzeby przygotowywanego III powstania śląskiego
/ Fot. Muzeum Śląskie

Trzecie Powstanie Śląskie w 1921 r. było ostatnim z trzech zbrojnych zrywów polskiej ludności na Śląsku ( dwa wcześniejsze zrywy: 1919 r. i  1920 r.), które przesądziło o korzystniejszym dla Polski podziale Górnego Śląska po I wojnie światowej. Jego efektem było przyznanie Polsce znacznie większej części Górnego Śląska, niż pierwotnie zamierzano.

Rozpoczęcie powstania poprzedził plebiscyt [20.03.1921 r.] W głosowaniu dopuszczono udział osób, które wcześniej wyemigrowały ze Śląska. W tym celu z Niemiec przyjechało 182 tys. emigrantów, a z Polski  10 tys. Ostatecznie w plebiscycie wzięło udział ok. 97 %. uprawnionych osób, z czego ok. 19 %. stanowili wcześniejsi emigranci. Za przynależnością do Polski głosowała mniejszość,  tj. 40,3 % głosujących.

Wiosną 1921 r. dla przedstawicieli rządu Rzeczypospolitej i polskiego obozu na Śląsku stało się jasne, że decyzja Zachodu o podziale Górnego Śląska może być niekorzystna dla Polski - niesprawiedliwa i  krzywdząca.

Decyzja o rozpoczęciu powstania nie była oczywista. Obawiano się, że na Zachodzie odebrane zostanie ono jako złamanie postanowień międzynarodowych, co mogło oznaczać izolację Rzeczypospolitej i jej otwartą wojnę z Niemcami. W tej sytuacji nawet zasadniczo niechętny powstaniu komisarz plebiscytowy, lider Polaków  Wojciech Korfanty zdecydował o koncepcji  przeprowadzenie „zbrojnej demonstracji”,  a nie militarnej konfrontacji i siłowego przyłączenia spornych obszarów do Polski, która to ,,demonstracja" miałaby jednak pokazać aliantom zdecydowaną wolę Górnoślązaków przyłączenia ich małej ojczyzny do Polski.

,,Powstańcy mówili: choć kawa czorno czy gorzko, byle polsko."
-  wspomina syn Powstańca, aktor Franciszek Pieczka  w rocznicowym spocie:

Decydujące w całym procesie było pozyskanie wsparcia Francji, prawdopodobnie informowanej przez Korfantego o planowanym zrywie. Już w czasie powstania oddziały francuskie, stanowiące większość alianckiego kontyngentu wojskowego stacjonującego na Górnym Śląsku, przyjęły postawę co najmniej życzliwie neutralną wobec rozwijającego się ruchu powstańczego, a Paryż zapewnił stronie polskiej ważne wsparcie polityczne na arenie międzynarodowej.

Komisja Plebiscytowa zdecydowała o przyznaniu prawie całego obszaru plebiscytowego Niemcom. Polska miała otrzymać tylko 2 powiaty:  pszczyński i rybnicki. Na tę wieść początkowe pojedyńcze strajki niezadowolonych z trudnych warunków materialnych i bezrobocia mieszkańców regionu przekształciły się w proklamowany przez Korfantego strajk generalny, który 1 maja objął 97  % zakładów pracy.

W nocy z 2 na 3 maja rozpoczęło się III Powstanie Śląskie. Trwało do 5 lipca. Działacz społeczny, dawny przewodniczący Komisariatu Plebiscytowego Wojciech Korfanty jako dyktator stanął na czele władz cywilnych powstania noszących nazwę Naczelna Władza na Górnym Śląsku -  Zwycięstwo osiągniemy za wszelka cenę i nie ma takiego mocarza na świecie, który by mógł nas okuć ponownie w kajdany germańskie - napisał wódz powstania w odezwie do rodaków 3 maja 1921 r.

Zbiórka powstańców w Dobrodzieniu, najprawdopodobniej w pierwszych dniach III powstania śląskiego
/ Fot.. https://muzeumslaskie.pl/pl/aktualnosci/rocznica-iii-powstania-slaskiego/

,,... Chłopcy w tym wielkim powstaniu w dziewiętnastym roczku
szli za tobą jak za wielką panią na calutkim Śląsku szli za tobą jak za wielką panią
na calutkim Śląsku chłopcy szli na całym Śląsku raz i dwa hej da, hej da, hej da
 na calutkim Górnym Śląsku raz i dwa hej da, derum derum da
Niczym dla ciebie kordony i żelazne bramy biły w ciebie gromy i pierony a my cię śpiewamy biły w ciebie gromy i pierony a my cię śpiewamy a my znowu cię śpiewamy raz i dwa
 hej da, hej da, hej da a my znowu cię śpiewamy raz i dwa Hej da, derum derum da..."
/Tekst piosenki ,,Czerwone słoneczko", Dwa Plus Jeden, 1972 r.

Działania bojowe wojsk powstańczych zostały zainicjowane przez akcję „Mosty” – operację dywersyjną przeprowadzoną przez tzw. Grupę Destrukcyjną Konrada Wawelberga (od dowódcy kpt. Tadeusza Puszczyńskiego pseud. „Wawelberg”). Jej zadaniem było odcięcie obszaru nadchodzących walk od niemieckich posiłków z głębi Rzeszy. Nocą z 2 na 3 maja  polskie grupy dywersyjne przystąpiły do niszczenia arterii komunikacyjnych, zwłaszcza mostów na Odrze, po których przebiegały linie kolejowe. Równolegle trwała zbiórka oddziałów powstańczych.

Krwawe i zacięte walki z Niemcami trwały dwa miesiące; ważne węzły, ośrodki miejskie przechodziły z rak do rąk  w wyniku operacji  i kontrofensyw, przełamywania linii obrony obu walczących stron. Powstańcy zdołali opanować prawie cały obszar plebiscytowy, później broniąc go ofiarnie przed siłami niemieckimi. Najpoważniejsze, krwawe bitwy miały miejsce w okolicach Góry św. Anny, Kędzierzyna. Jak podaja żródła historyczne - w III Powstaniu  wzięło udział około 60 tys. Polaków, 1 218 spośród nich poległo, 794 odniosło rany.

Wobec silnego nacisku wojsk niemieckich (gen. Karl Hoefer), Korfanty wywierał intensywną presję na dyplomatyczne rozwiązanie konfliktu. Zyskał przy tym wsparcie aliantów, zwłaszcza Francuzów, którzy z kolei wywierali stosowne naciski na rząd i dowództwo niemieckie. Pod koniec maja wznowiono negocjacje. W ich trakcie wyznaczono linie demarkacyjne pomiędzy walczącymi stronami, które miały być rozdzielone przez wojska alianckie. Ostatecznie Niemcy zostali zmuszeni przez aliantów do zawarcia rozejmu z Powstańcami. 25 czerwca 1921 r. podpisano umowę o wycofaniu niemieckich sił z obszaru plebiscytowego. Ewakuacja oddziałów obydwu stron trwała od 28 czerwca do 5 lipca 1921 r.

W wyniku III Powstania Śląskiego Rada Ambasadorów zdecydowała ostatecznie o korzystniejszym dla Polski podziale Śląska. Z obszaru plebiscytowego, czyli ponad 11 tys. km kw., zamieszkanego przez ponad 2 mln ludzi, do Polski przyłączono obszarowo tylko 29 % terenu, za to już 46 % ludności, przede wszystkim jednak zdecydowaną większość terenów uprzemysłowionych!  W Polsce znalazły się m.in. Katowice, Świętochłowice, Królewska Huta (obecny Chorzów), Rybnik, Lubliniec, Tarnowskie Góry i Pszczyna. Podział był też korzystny dla Polski gospodarczo - na przyłączonym terenie znajdowały się 53 z 67 istniejących kopalni, 22 z 37 wielkich pieców oraz 9 z 14 stalowni.

Kompendium wiedzy o III Powstaniu:  https://katowice.ipn.gov.pl/pl3/iii-powstanie-slaskie

Bez śląskich powstań, bez tego czynu zbrojnego, który był jednocześnie i czynem politycznym i czynem kulturotwórczym, nie byłoby Polski niepodległej w tych graniach, które ostatecznie utworzyły się po roku 1922. Polska w zasadzie byłaby bez Śląska w dwudziestoleciu międzywojennym.

Sierżant Karol Gajdzik (opiera się na szabli), dowódca 10 (4) Królewskohuckiego Pułku Piechoty, ze swymi podwładnymi na schodach ceglanego budynku w przerwie walk podczas III powstania śląskiego  
/Fot.. Muzeum Śląskie 

,,Cud nad Wisłą uratował Polskę od zguby, cud nad Odrą dał Polsce Śląsk.
 Cudu nad Wisłą i cudu nad Odrą nie stworzył żaden dyktator, żaden mocarz,
 który wziął odpowiedzialność za losy narodu, ale duch narodu, jego solidarność narodowa, duch obywatelski i poczucie odpowiedzialności każdego obywatela."
- tak III Powstanie Śląskie oceniał Wojciech Korfanty.

Cześć i chwała Powstańcom Śląskim!

Żródło: dzieje.pl [dostęp 2021-04-30]; fot. czolówka serii wydawniczej
Redakcja: Lidia Jurek