30.04.2021 r.

230. rocznica uchwalenia Konstytucji 3 Maja
- nowoczesnej i innowacyjnej reorganizacji ustrojowej Polski.

Konstytucja przyjęta przez Sejm Rzeczypospolitej, nazwany później Wielkim, w dniu 3 maja 1791 r. w Warszawie była pierwszą w Europie i drugą w świecie nowoczesną konstytucją.

Bez wątpienia obrady Sejmu Czteroletniego [1788-1792] były najbardziej kompleksową próbą zreformowania ustroju I Rzeczypospolitej trawionej nieustanną korupcją, nepotyzmem, warcholstwem, bałaganem prawnym, anarchią magnaterii i impotencją monarchii.  Przegłosowana głównie przez stronnictwo patriotyczne i królewskie pierwsza w Europie ustawa zasadnicza była radykalną próbą naprawy państwa polskiego osłabionego po I rozbiorze dokonanym przez Rosję i Prusy w  1772 r.,  w wyniku którego Polska i Litwa straciły 211 tys. km kwadratowych i 4,5 miliona ludności, tworzoną w obliczu lęku przed pełną utratą niepodległości  Rzeczypospolitej.

           Jan Matejko, ,,Konstytucja 3 Maja 1791 roku"; olej na płótnie, 247 x 446; Zamek Królewski w Warszawie; fot.: wojsko-polskie.pl

Szanowni Państwo, Drodzy Uczniowie,

Refleksje z okazji rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja są wyrazem szacunku, pamięci i dumy wobec dorobku i spuścizny naszych przodków - pierwszego w Europie aktu prawnego, ustalającego podstawy nowożytnego ustroju w Polsce. 

Pierwsza w Europie i druga na świecie, po amerykańskiej, ustanowiona w dniu 3 maja 1791 r. konstytucja, stworzona pod wpływem idei Oświecenia, chcąc zapewnić lepsze funkcjonowanie państwa przez wprowadzenie monteskiuszowskiego trójpodziału władzy, czyniła poddanych państwa polskiego jego obywatelami. Tworzyła z nich jeden naród. Regulowała organizację władz państwowych, prawa i obowiązki obywateli. Była fundamentem pod rozwój nowoczesnego ustroju Rzeczypospolitej, regulowała funkcjonowanie państwa na różnych płaszczyznach – politycznej, gospodarczej, społecznej. Polska stała się monarchią konstytucyjną opartą o zasady zwierzchnictwa narodu, trójpodziału władzy i głosowania większością głosów. 

Konstytucja majowa była jednym z najnowocześniejszych aktów prawnych epoki oświecenia, który z jednej strony utrzymywał dotychczasowy ustrój stanowy, ale z drugiej znosił liberum veto i wolną elekcję króla, znacznie wzmacniał władzę wykonawczą i osłabiał pozycję magnatów.

Twórcy konstytucji, czerpiąc inspirację z myśli politycznej i filozofii europejskiego oświecenia oraz amerykańskiej konstytucji uchwalonej w 1787 r., uważali, że władza ma służyć dobru całego narodu, a nie jedynie interesom warstw uprzywilejowanych. Konstytucja miała zapoczątkować wprowadzanie kolejnych reform zmierzających do wzmocnienia państwa. Podjęte działania w obronie zagrożonej przez sąsiadów Polski stanowią dzisiaj przykład odpowiedzialności świadomych przedstawicieli elit społeczeństwa. Ostateczny rozbiór Polski przez Austrię, Prusy i Rosję w 1795 r. doprowadził do utraty jej niepodległości. Współtwórcy Konstytucji 3 Maja, Ignacy Potocki i Hugo Kołłątaj po latach ocenili, że była „ostatnią wolą i testamentem gasnącej Ojczyzny”.

[...]
Zetrzy sen z oczu a czuj w czas o sobie,
Cny Lachu! Kto wie, jemu czyli tobie
Szczęście chce służyć? A dokąd wyroku
Mars nie uczyni, nie ustępuj kroku.

A teraz k temu obróć myśli swoje
Jakobyć szkody nieprzyjaciel twoje
Krwią swą nagrodził i omył tę zmazę,
Której dziś niesiesz prze swej ziemie skazę.

Wsiadamy? Czy nas półmiski trzymają?
Biedne półmiski, czego te czekają?
To pan, i jadać na śrebrze godniejszy,
Komu żelazny Mars będzie chętniejszy

Skujmy talerze na talery, skujmy,
A żołnierzowi pieniądze gotujmy.
Inszy to darmo po drogach miotali,
A my nie damy, bychmy w cale trwali?
[...]
/Jan Kochanowski, ,,Pieśni, Księgi wtóre; Pieśń V" ( O spustoszeniu Podola);
opublikowana w 1586 r., 205 lat wcześniej prorocze słowa poety...

Twórcy konstytucji – bez wątpienia ludzie światli i wybiegający myślami w przyszłość – zwyczajnie nie wzięli pod uwagę, że tak radykalna zmiana porządku prawnego całego państwa musi doprowadzić do gwałtownego oporu w kraju i zagranicą, a tym samym do wybuchu wojny domowej i interwencji zewnętrznej. Przyparci do muru wpływowi magnaci zawiązali 14 maja 1792 r. w niewielkim, kresowym miasteczku Targowica, konfederację stronnictw pragnących obalić konstytucję.

Konfederacja targowicka wystąpiła przeciw zmianom ustrojowym pod hasłem „obrony zagrożonej wolności szlacheckiej”. Konflikt natychmiast wykorzystali Rosjanie, którzy już 27 kwietnia 1792 r.  w Petersburgu, dłonią generała Wasilija Popowa i szefa kancelarii księcia Grigorija Potiomkina napisali tekst aktu konfederacji. Sygnatariusze tego dokumentu uznali, że Konstytucja 3 Maja jest zamachem stanu przeprowadzonym przez „warszawskich rewolucjonistów i radykałów”. Caryca Katarzyna II została ogłoszona gwarantką „zagrożonego” ustroju Rzeczpospolitej. Teraz, rzekomo w obronie starego porządku, mogła bez przeszkód wprowadzić do Polski swoje wojska, które pomimo polskich zwycięstw odniesionych pod Dubienką (gen. Tadeusz Kościuszko) i Zieleńcami (ks. Józef Poniatowski i gen. Tadeusz Kościuszko) dotarły aż nad Wisłę. Przerażony sytuacją król Stanisław August Poniatowski przystąpił do konfederacji targowickiej i wydał rozkaz zaprzestania dalszych walk. Jego bratanek, książę Józef Poniatowski, Tadeusz Kościuszko i wielu innych dowódców na znak protestu podało się do dymisji. Wraz z ucieczką wielu oficerów do Saksonii rozpoczęła się epoka wielkiej polskiej emigracji politycznej.


Obchody tradycji Konstytucji 3 Maja były zakazane podczas rozbiorów Polski. Po odzyskaniu niepodległości po pierwszej wojnie światowej, rocznica Konstytucji 3 maja została uznana za święto narodowe w 1919 r. Podczas okupacji niemieckiej i sowieckiej święto Konstytucji 3 Maja było zakazane. Po drugiej wojnie światowej komunistyczne władze w Warszawie zmierzały do likwidacji trzeciomajowych obchodów ze względu na odwoływanie się do tradycji niepodległości Polski oraz ich narodowo-katolicki charakter. Przeciwstawiano im i nagłaśniano propagandowo Święto Pracy. Przez wiele lat nie odbywały się państwowe uroczystości związane z rocznicą Konstytucji 3 Maja, a wszelkie próby uczczenia święta kończyły się zazwyczaj zatrzymaniami i szykanami. W 1990 r., po upadku komunizmu i odzyskaniu suwerenności przez Polskę, powrócono do przedwojennej tradycji i ponownie proklamowano dzień 3 maja świętem narodowym.

Warto przypominać sobie te wartości zawarte w polskim akcie prawnym sprzed  230 lat. Mają one bowiem charakter uniwersalny i ponadczasowy. Ten historyczny dokument jest dla nas symbolem i dowodem obywatelskiej mobilizacji, odpowiedzialności za ojczyznę. Majowe święto jest  dla Polki i Polaka powodem do radości, dumy, ale i do głębokiej refleksji.

 Redakcja: Lidia Jurek i Joanna Ziental